NA RUTA CARA TERRA DE LUME (3)

O estreito de Magallanes: un río entre dous océanos

Noutro tempo unha experiencia terrible, percorrer o estreito de Magallanes é un dos cruceiros máis impresionantes e seguros que poden facerse hoxe día.

Miguel-Anxo Murado. La Voz de Galicia (28-12-2008)

Entre todas as canles do mundo que comunican dous corpos de auga, dous mares, dous océanos, non existe nada tan intrincado nin tan difícil como o estreito de Magallanes. Magallanes mesmo creu ir a parar ao labirinto do Minotauro. Son case seiscentos quilómetros asaltados por ducias de fiordos, falsas canles, camiños sen saída? Lograr cruzalo foi durante moito tempo a excepción, non a regra, e das dezaoito primeiras naves que o intentaron, pasaron menos da metade. O corsario Drake logrouno no tempo marca de dezaseis días, pero desde entón foron incontables os barcos afundidos logo de golpear o chan mariño ou perdidos neste labirinto de auga salgada. Como dixo nunha frase moi gráfica o navegante galego Sarmiento de Gamboa, estas canles había que pasalos entón «co Credo na boca».

Por suposto, isto xa non é así, e un chega a sentirse un pouco culpable ao percorrer o estreito de Magallanes a bordo do Australis, un dos barcos que opera a compañía chilena especializada en percorridos por Terra do Lume e a Antártida. Todas as comodidades imaxinables, os medios de navegación máis modernos, barra libre no bar? Un sente un pouco culpable e non, porque é así, de pé en cuberta ou mirando a través dos ollos de boi, grandes como escaparates, como se pode apreciar algo que os antigos navegantes non tiveron tempo nin ganas de contemplar nestas paraxes: a súa impresionante beleza.

Terra do Lume é un deses lugares que non se parecen a ningún outro lugar. As montañas que se alzan a ambos os dous lados están cubertas de árbores tortas, coroadas por penachos de neve da cor e a textura da fariña. ás veces, desde un teito de néboa, cae unha fervenza entre a vexetación da ladeira, coma se manase do propio ceo. é como unha xungla amazónica conxelada, un reino frío da humidade.

Tamén é como un trópico lonxe do trópico: o Australis atravesa nun minuto unha tormenta de choiva espesa que non permite ver máis aló duns metros e ao minuto seguinte está navegando ao sol. Outras veces, a choiva cae lenta, como a auga dun aspersor, e esa mesma noite, con todo, nun ceo clarísimo divísanse as nubes de Magallanes, a Vía Láctea do hemisferio sur cos seus quince mil millóns de estrelas. A rexión ten ata a súa propia forma de vento racheado, o williwaw, un golpe de aire frío que se oe perfectamente ao golpear de súpeto rocas e árbores co son dunha pequena explosión afastada.

Terra do Lume ten algo de paraíso perdido, de edén sen serpe. Literalmente, non hai ningunha. Na latitude de Santiago e Buenos Aires hai vinte e dúas especies de ofidios, aquí cero. Nin réptiles nin anfibios. En xeral, hai poucas especies animais. A explicación disto é sinxela e sorprendente: non é tanto que sempre faga frío como que nunca fai calor. Ata no Ártico ou a Antártida a vida ten tempo para explotar brevemente no verán. Terra do Lume, en cambio, non coñece a primavera, e visitala é como visitar un tempo xeolóxico diferente.

Aínda que hai poucas especies, as que hai teñen algo de especial. Na illa Tucker ou na illa Margarita poden verse as colonias de pingüíns, os que Magallanes chamou gansos mariños, e na Bahía Ainsworth atopamos a unha cría de elefante mariño sesteando na area da praia. Nevaba, mentres un sol case radiante iluminaba a costa de en fronte. No ceo, de lonxe, dous puntos negros voaban en círculos, facéndose cada vez máis grandes a medida que descendían. Eran cóndores, planeando nas correntes sen sequera mover as ás. ándelos empezan aquí, e non están lonxe.

é certo que a beleza de Terra do Lume non é para todo o mundo. Require unha capacidade para apreciar o silencio e a cor ocre, para contemplar a meteorología como un ser vivo; require estar atento ás sorpresas, como cando no medio dun panorama que parece filmado en branco e negro xorde de súpeto a cor vermella intenso das bayas silvestres. Significativamente, hainas de dous tipos: unha fai enfermar, a outra, dicían os indios, faiche desexar quedarche alí para sempre. «Son case indistinguibles, hai que deixarse guiar pola intuición. Eu está claro que probei fai moitos anos a boa», dime a guía.

á saída da illa de Tucker, o Australis toma unha pequena canle para volver ao estreito e na desembocadura, xa á vista do soado cabo Froward, os motores detéñense, deixando escoitar os graznidos afastados dos pingüíns magallánicos e as follas húmidas que sacode o vento. Un oficial está mirando o mar e ao ceo con detemento, como un médico antes de facer un diagnóstico.

«A auga vén demasiado rápida; o mellor é botar o áncora e esperar», di. Nin sequera para un barco moderno como o Australis é aconsellable enfrontarse á corrente do estreito. O mellor, polo visto, é agardar o momento no que está máis frouxa, que é cando está cambiando de dirección.

á fin e ao cabo, son nada menos que dous océanos os que intentan atoparse o un co outro, xusto aos noso

Un pontevedrés no porto da fame

Hai dous navegantes galegos cuxos nomes quedaron vinculados para sempre á historia do estreito de Magallanes. O primeiro é o propio Magallanes, do cal adóitase esquecer que era en realidade un minhoto de Tras os Montes e a quen xa vai sendo hora de devolver o seu verdadeiro nome de Magalhãé. O outro é Pedro Sarmiento de Gamboa.

De pai pontevedrés e nai biscaíña, Sarmiento de Gamboa foi o clásico aventureiro ilustrado do seu tempo: navegante, militar, cartógrafo? Pero, sobre todo, home culto e curioso de todo. En Perú interesouse pola cultura inca ata converterse, quizá, no maior experto na materia, o que de paso atraeu sobre el o interese da Inquisición. Dicíase que aprendera a facer maxia negra e que posuía varios talismáns, un deles «para tratar con mulleres e ter graza con elas». En México condenárono a uns lategazos e en Perú tivo que ayunar no cárcere de Santo Oficio. Navegou co tamén galego Álvaro de Mendaña na viaxe de descubrimento das illas Salomón, preto de Australia, e tamén estivo entre os soldados que apresaron ao malogrado líder inca Tupac Amaru.

Cando se tivo noticia de que o corsario inglés Francis Drake lograra atopar o ata entón secreto estreito de Magallanes, o rei empeñouse en fortificalo e a tarefa recaeu en Sarmiento de Gamboa. Nun primeiro recoñecemento secuestrou a tres indíxenas selknam para que lle servisen de pilotos e ao ano seguinte, en 1581, partiu en dirección á Pagatonia cunha flota impresionante de vinte e tres barcos con máis de catro mil persoas a bordo.

A empresa non foi o que se di un éxito. Ao pouco de saír, un temporal xa botou a pique cinco barcos con oitocentos tripulantes. Logo declarouse a peste a bordo, matando a outros cento cincuenta durante a viaxe e, ao chegar a Brasil, a outros douscentos máis. Se era certo que Sarmiento sabía maxia negra, está claro que non a dominaba do todo.

Ao final, tan só cinco dos vinte e tres navíos chegaron ata a boca do estreito, e aínda alí foise a pique un deles, no que ían a maior parte das mulleres e nenos. Sarmiento non se desanimó (aínda que a estas alturas é de supor que os colonos xa non estarían tan convencidos), e fundou dúas cidades. No extremo oriental do estreito estableceu Nome de Jesús, con provisións para catro días. No outro extremo fundou Rei Don Felipe. Esa noite produciuse unha eclipse total de lúa seguido de quince días de nevadas intensas, sen que os colonos fosen capaces de decidir cal das dúas cousas era peor agoiro. Para infundir ánimos, Sarmiento ordenou que a data desta tolemia celebrarse todos os anos con festas. Pero ata na data estaba equivocado, porque en Roma o papa Gregorio acababa de promulgar un novo calendario. Por alí non se vía nada que fose comestible, salvo un pouco de marisco, e nunha pasaxe famosa Sarmiento conta o desgusto que supuña atopar perlas dentro das ostras en Terra do Lume, porque preferían a comida ás pedras preciosas.

A partir de aquí, todo foi a peor. As expedicións que Sarmiento intentou enviar con víveres desde Brasil perdéronse todas no océano e cando se decidiu a ir buscar axuda á Península foi apresado polos ingleses. Nunha famosa conversación que transcorreu integramente en latín conseguiu convencer á raíña Isabel que o deixase libre. Pero entón foi capturado por hugonotes franceses. Mentres tanto, os seus colonos morríanse de fame, tan inaccesibles coma se estivesen na lúa.

De Nome de Jesús non volveu saberse nada ata fai tres anos, cando un equipo de arqueólogos da Universidade de Buenos Aires atopou os esqueletos, un deles dun neno duns 10 anos. As probas forenses fan pensar que os colonos sobreviviron catro ou cinco anos antes de morrer de desnutrición.

A cidade de Rei Don Felipe tivo un pouco máis de sorte, grazas, paradoxalmente, aos piratas ingleses aos que supostamente tiña que impedir o paso. Tras tres anos sen noticias, o corsario inglés Cavendish atopou a un sobrevivente, un tal Tomé Hernández, o único que, literalmente, quedara para contalo. Cavendish deulle un novo nome á cidade de Rei Don Felipe : chamouna Porto do Fame.

Ironicamente, Francis Drake nunca volveu cruzar o estreito de Magallanes. Xa descubrira un paso mellor máis ao sur, dobrando o cabo de Hornos , e que hoxe leva o seu nome. Sarmiento de Gamboa acabou os seus días dedicado á edición de libros de poesía. Sen éxito.

¿QUEN INVENTOU O FUTBOLÍN?

Alexandre de Fisterra

Alexandre Campos Ramírez, coñecido como Alexandre de Fisterra, (nado en Fisterra en 1919 e falecido en Zamora no 2007) foi editor, escritor, inventor, republicano e testamentario de León Felipe.

Fillo do radiotelegrafista de Fisterra, Alexandre viviu nesa vila ata os cinco anos, para se trasladar despois á Coruña. Ós quince anos marchou estuda-lo bacharelato a Madrid.

Unha vez alí, a zapataría do seu pai quedou arruinada, polo que ó non poder paga-lo colexio privado no que estudaba, o director púxoo a corrixi-los deberes dos párvulos pagando así a matrícula. Tamén traballou na construción coma peón de albanel, como bailarín de claqué e despois nunha imprenta. Ademais foi nesta cidade onde coñeceu a León Felipe (do que sería testamenteiro), que xunto con Rafael Sánchez Ortega, editaron o xornal Paso a la juventud para vendelo pola rúa.

A guerra e o exilio

En novembro de 1936 quedou sepultado nun dos bombardeos de Madrid durante a Guerra Civil. Ó ter feridas graves foi trasladado a un hospital de Montserrat (Barcelona). Alí coñece moitos nenos feridos coma el, incapaces de poder xogar ó fútbol, e foi daquela cando pensou no futbolín inspirándose no tenis de mesa.

Confioulle ó seu amigo Francisco Xavier Altuna, un carpinteiro vasco, a fabricación do primeiro futbolín seguindo as súas instrucións. Non obstante, non puido vende-lo invento a nivel industrial xa que tódalas fábricas de xoguetes, a maioría en Valencia, estaban a fabricar armamento por mor da guerra. Patentou a invención en Barcelona no ano 1937 ó igual có primeiro pasafollas de partituras movido co pé que fixo para unha rapaza pianista da que estaba namorado. Co triunfo franquista na guerra, tivo que se exiliar a Francia cruzando a pé os Pirineos e debido a que estivo a chover durante dez días, perdeu a patente que levaba no macuto.

No ano 1948 marcha a Quito (Ecuador). Alí funda a revista Ecuador 0°, 0', 0" coa que dedicaba cada número a poetas dun país. Máis tarde, en 1952, foi a Guatemala, e alí despois de mellora-lo futbolín comezou a fabricalos, facendo un bo negocio. Alí foi ademais onde xogou partidas contra o Che Guevara. Isto aconteu mentres había democracia no país, xa que tralo golpe de estado do coronel Carlos Castillo Armas, foi roubado e secuestrado, quedando sen nada.

Axentes especiais españois embarcárono pois nun avión en dirección a España, pero el puido escapar, refuxiouse nos lavabos do avión e construíu unha bomba ficticia envolvendo xabrón con papel de aluminio. Con esa "bomba" ameazou a tripulación e gañou o favor dos viaxeiros logo de dicirlles que era "un refuxiado español". O avión desviouse a Panamá. Máis tarde marcha a México onde atopou amigos poetas e escritores polo que permaneceu alí adicándose ás artes gráficas e a editar. Así fundou e presidiu a editorial chamada Editorial Finisterre Impresora dende a cal editou a revista do centro galego de México e libros de variados poetas, entre os que se atopan León Felipe e Juan Larrea. Ademais foi redactor de El Nacional e editou un facsímile da revista Galeuska e o primeiro libro de poemas do nicaragüense Ernesto Cardenal.

O regreso

Cando volta a España logo de morrer Franco sorprendeuse ó ver que o futbolín se estendera amplamente, malia que gran parte desta divulgación se debera ó feito de que os fabricantes valenciáns asumiran o xogo coma nacional. Convenceu a editorial Alianza para reimprimir as obras completas de León Felipe e traballou intensamente na divulgación da obra deste poeta, de quen xestionaría a herdanza coma testamentario.

Os últimos anos da súa vida vivíunos en Zamora (a patria chica de León Felipe), onde faleceu, na súa casa do barrio de Pinilla. As súas cinzas foron espalladas no Río Douro ó seu paso pola cidade de Zamora e no Atlántico en Fisterra.

Era membro non numerario da Real Academia Galega.

Curiosidades

• O grupo coruñés Os Diplomáticos de Monte Alto compuxo unha canción dedicada ó futbolín que comeza mencionando ao inventor: Ano 37, guerra civil / Alexandre de Fisterra inventa o futbolín. A canción fíxose famosa ó ser parte do videoclip do contentor infantil da Televisión de Galicia Xabarín Club.
• Estaba casado coa cantante lírica María Herrero.
• Malia toda a gran cantidade de facetas, Alexandre dicía que a súa vocación frustrada era «ser arquitecto».

NA RUTA CARA TERRA DE LUME (2)

O pé dereito de América

No extremo máis meridional de América atópase a cidade máis sureña do mundo, que serve como punto de partida para as expedicións que percorren as canles de Terra do Lume e a Antártida.

MIGUEL-ANXO MURADO. La Voz de Galicia. 21-12-2008.



«Aí está, iso que se ve aí é o estreito de Magallanes» dixo o taxista, pronunciando érrelas» ao xeito dos chilenos. «O de detrás é Terra do Lume. Aí xa non hai nada.»
Imos do aeródromo de Punta Arenas á cidade e acabamos de divisar un brazo de auga gris, veloz como un río e ancho como unha ría. é o Atlántico que corre velozmente a fundirse co Pacífico, e ás súas costas, borrosa pola neblina, como vista a través dun cristal embazado, divísase, efectivamente, a Terra do Lume, o lugar onde termina América e comeza a Antártida. Ao noso redor, casas metálicas e árbores dobradas polo vento, o fermoso, solitario e desordeada paisaxe da Patagonia chilena. Estamos no pé dereito de América.
Un dito moi coñecido aquí asegura que por debaixo dos 40 graos de latitude sur non hai lei e que por debaixo dos 50 graos non hai Deus , pero Punta Arenas , a cidade máis ao sur do mundo, non produce a impresión dunha cidade sen lei. Todo o contrario. Cos seus modais de principios do século XX, as súas historiadas casas neogóticas, os seus bancos dos de antes, as súas mansardas e xardíns ingleses no medio da inmensidade patagónica, Punta Arenas parece a cidade máis civilizada do mundo, unha especie de homenaxe a unha Europa que na propia Europa xa case non existe. Igual que para ver a antiga arquitectura grega non hai máis remedio que ir a Sicilia, un ten que vir a Punta Arenas para coñecer o que foron Inglaterra ou Alemaña no século XIX, e logo facer un esforzo para aceptar que está nun dos lugares máis remotos da terra, unha cidade tan illada que os seus habitantes, para ir en coche a outra cidade chilena, teñen que pasar por Arxentina.
Pero entón un ten tamén que acordarse doutra cousa máis: que houbo un tempo en que Punta Arenas non era un lugar remoto en absoluto. De feito, era o centro do mundo. Antes de que se construíse a canle de Panamá, en 1920, todos os barcos que quixesen navegar entre o Atlántico e o Pacífico tiñan que pasar por aquí á forza. Punta Arenas sufriu entón a mesma transformación que Australia: de colonia penal a terra de oportunidades. Empezaron a chegar as primeiras familias inglesas, alemás, rusas e, cando se descubriu ouro en Alaska, nun extremo do continente americano, no outro extremo un dos primeiros beneficiarios foi Punta Arenas . Os almacéns da cidade pasaron a abastecer os barcos cargados de inmigrantes e prospectores, e empezou a xurdir unha aristocracia comercial cosmopolita, que foi a que levantou estes edificios que fan de Punta Arenas un relicario do 1900.
Na cúspide desa aristocracia estaban dúas familias, os Menéndez, asturianos, e os Braun, rusos, e cando casaron aos seus fillos formouse o clan máis poderoso de Patagonia. A súa empresa, A Anónima, seguiu dominando o comercio da rexión ata hoxe, e as súas terras superan en superficie a uns cantos países que sentan nas Nacións Unidas. O patriarca Menéndez aínda preside a cidade en forma de estatua de pedra, no medio do fermoso parque que hai no centro da cidade.
O encanto da decadencia

Certo que hoxe Punta Arenas xa non é ningún gran emporio comercial, nin é xa o punto de apoio para a travesía do Atlántico ao Pacífico. Son poucos os barcos que transitan hoxe en día polo estreito de Magallanes. Pero isto proporcionoulle a Punta Arenas o encanto da decadencia, que é o que máis tempo se tarda en adquirir.
De feito, se un quere comprender a realidade de Punta Arenas , paradoxalmente, debe acudir ao cemiterio, do que os locais están moi orgullosos. E con xustiza, porque é un dos máis fermosos do mundo. Alí, dominando o paso do estreito, os defuntos de Punta Arenas dormen un soño cosmopolita. As lápidas falan todas as linguas: inglés, francés, alemán, italiano e unha variedade tan antiga do croata que xa non se escribe nin na propia Croacia.
Os defuntos permanecen no mesmo orde social no que viviron: enormes mausoleos, barrocos e ás veces extravagantes para as grandes familias de estancieros, e filas de humildes nichos decorados con fotografías, bonecas e multitude de obxectos de cores. Pero o garda quere asegurarse de que non nos vaiamos sen ver a máis importante de todas as tumbas: a do Indiecito, un indio descoñecido ao que se reverencia como un santo local e ao que aínda se ofrecen exvotos para que faga milagres.

Pigafetta, a maxia

García Márquez dixo unha vez que o realismo máxico naceu aquí, a beiras do estreito de Magallanes, cando o cronista Pigafetta empezou o seu relato sobre estas terras. Tamén como en Cen anos de soidade, os habitantes de Punta Arenas puxéronlles carteis ás cousas, aínda que no seu caso non é para non esquecerse de como se chaman senón porque, no fondo, esta é unha cidade posuída pola nostalxia: «Este banco, antigo Club Británico, serviu de cuartel xeral a sir Ernest Shakleton para planear o rescate dos seus compañeiros do Endurance, perdidos na Antártida», di unha placa, que informa de que tamén alí se celebrou o rescate dos exploradores, realizado polo capitán chileno de orixe galega Luis Pardo, a quen Shakleton, no seu libro de máis de cincocentas páxinas, dedicou exactamente unha liña. Outro cartel indica o lugar onde se aloxou Amundsen, tamén de camiño á Antártida. Ata o hotel no que paramos nós está conxelado nun momento entre glorioso e un tanto prosaico: «Neste lugar, antigo Correo de Punta Arenas , o 8 de xullo de 1904, o capitán Robert F. Scott depositou preto de 400 cartas nas que anunciaba que o seu buque Discovery regresaba san e salvo da súa expedición á Antártida».
A Antártida é a gran obsesión de Punta Arenas . É de aquí de onde parten boa parte dos barcos que van ao continente xeado. Un deles está amarrado no porto, como unha tentación permanente.
E fronte a el está o noso, o cruceiro Australis, coa proa mirando ao aínda afastado cabo de Hornos , listo para partir. A partir de aquí, como dicía o taxista, xa non hai nada. O pobo do que só hai fotos.
Os indios de Terra do Lume tardaron en atopar o seu lugar no mundo.
Patagonia foi o último recuncho da Terra en ser poboado e os indios fueguinos, os humanos que chegaron máis lonxe na longa viaxe que comezou na sabana africana fai millóns de anos.
Pero os fueguinos xa non existen. Nunca foron moitos, menos de 5.000, entre as catro tribos. En 1918 xa só quedaban 500. A última selknam, Virginia Choinquitel, morreu fai menos de dez anos, e con ela extinguiuse un dos pobos máis desafortunados que exista.
Os que Magallanes confundiu con xigantes eran en realidade un pobo especializado en sobrevivir nas condicións máis duras que se coñecen (máis que o Sahara ou o Ártico). Practicamente non chegaron a posuír ningún obxecto nin a desenvolver máis técnica que a estritamente necesaria para a supervivencia. Por iso, cando os localizaron os europeos atopáronos indefensos e vulnerables.
Primeiras vítimas
Magallanes capturou a dous deles por un método que Pigafetta considerou «moi enxeñoso»: púxolles un agasallo en cada man para poder encadealos facilmente. Un lanzouse ao mar para afogarse, o outro se golpeou a cabeza ata morrer. Foron as dúas primeiras vítimas do que ía ser un dos exterminios máis completos da historia.
No seu libro de 1928 A Patagonia tráxica, o xornalista José María Borrero intentou documentar este drama que entón estaba xa na súa etapa final.

Cazadores profesionais
Entre outras cousas, acusaba a varias familias importantes de pagar a cazadores profesionais para acabar cos indios. Unha desas familias comprou todos os exemplares do libro para queimalos.
Pero a verdade consérvase no Museo Salesiano de Punta Arenas , onde, desde fotografías antigas, mírannos as vítimas inocentes dun crime sen nome.
Aí están os selknam, os halakwalup, os tehuelches e os yahgan, cuxa nudez agora comprendemos que era unha adaptación necesaria para este clima extremadamente húmido no que a roupa lles matou (que é o que sucedeu cando os misioneiros os vestiron).

O racismo
Vítimas case por igual da cobiza dos exploradores, do racismo de moitos colonos e da ignorancia dos misioneiros, os fueguinos, que nunca desenvolveron ningunha forma de representación, xa só existen nas vellas fotografías do Museo Salesiano.
Son o pobo da fotografía, porque ese é o único recordo que queda deles. Iso é todo o que lle deu o progreso.

CASTELOS ESQUECIDOS DE GALICIA

O achado dos restos arqueolóxicos de máis de cen fortalezas medievais inéditas sacode os plans de protección do patrimonio.
Autora: Montse Carneiro. La Voz de Galicia. 21-12-2008

Un picacho rochoso lixeiramente aplanado pode entrañar os cimentos dunha fortaleza do século XII coas súas defensas terreiras espalladas en forma de cascallo de terra, fragmentos cerámicos e sillarejo. E igualmente un outeiro en aparencia natural pode esconder un terraplén artificial con barbacana e foso premeditados. Só indo ao picacho saberase, e un equipo de investigadores galegos foi. A multitude de picachos, ata aos equivocados. Dez anos despois regresaron con probas da existencia de medio milleiro de fortalezas medievais, entre elas máis dun centenar ata hoxe descoñecidas.
O achado obriga a revisar as teses castellológicas que consideraban Galicia terra máis ou menos pobre en fortificaciones alto ou bajomedievales, e lanza un desafío aos programas de protección e conservación do patrimonio histórico galego. «Desde 1949 todos os castelos son bens de interese cultural (BIC) e xa que logo a responsabilidade sobre os que xa se habían inventariado está ben clara; a pregunta agora é quen protexe estes 120 ou 130 restos que ninguén sabía que existían», sinala Carlos Andrés González Paz, historiador e investigador do equipo. Felipe Arias, director xeral de Patrimonio Cultural, asegura que «eses restos pasarán a formar parte dá base de datos do patrimonio arqueolóxico e, como todo ou que se vai coñecendo, serán importantes para adoptar as medidas a desenvolver».
Haberá que corrixir cronoloxías, desfasadas en miles de anos nalgún caso extremo como o do xacemento de Carderrei, na Limia, considerado un «santuario rupestre» cando se trata, agora sábese, dunha estrutura altomedieval morada de trobadores; ou o de numerosos xacementos cuxa orixe se sitúa na Idade de Hierro e nos séculos IX ou X foron reaprovechados para levantar sistemas fortificados. Noutros casos, a pesar da súa clasificación nese período, nin sequera o asentamento primitivo databa de época castrexa.
A novidade deste inventario documental e gráfico das fortalezas medievais de Galicia, elaborado polo Instituto de Estudos Galegos Pai Sarmiento (CSIC), reside en que a metodoloxía aplicada, seguindo a senda iniciada por María del Carmen Pallarés e José Antonio Ponte Míguez en 1992, «combina en paridade o baleirado bibliográfico e documental coa prospección arqueolóxica, e de aí ao traballo de campo, que nos levou a percorrer as catro provincias de forma intensiva», relata González Paz.
O estudo incluíu a recollida de testemuños orais entre os veciños que permitiu compilar lendas e crenzas populares ao redor das fortificaciones, algunhas delas relacionadas insistentemente e en diferentes puntos da xeografía cos mouros, os carlistas ou os franceses. Os túneles de augada son obxectos recorrentes de interpretacións míticas ao redor das idas e vindas dos predecesores.
O período de estudo, entre os séculos X e XV fundamentalmente, albergou o nacemento das maioría das cidades, o feudalismo, as liñaxes, a lírica galego-portuguesa e en boa medida a organización territorial e social do país. Porque unha vez que «as torres baixan ao chairo», como se coñece o proceso de enfraquecemento das fortalezas reais, emprazadas nos altos, e proliferan as pequenas torres cos seus correspondentes señoríos nas zonas baixas (en ocasións con menos territorio que unha parroquia actual), a partir do século XIII o sistema de fortificaciones de Galicia diversifícase e exerce unha función capital sobre a economía e o desenvolvemento social.
Torres que se multiplican nas terras ricas do Ribeiro, polo interese dos seus señores en manter sobre elas algún tipo de control, atalaias que se levantan nos puntos neurálxicos das vías de comunicación para vixiar o tránsito de persoas e satisfacer o afán recadatorio con portazgos e pontazgos; fortalezas estratexicamente situadas en zonas non agropecuarias como Valdeorras e O Courel, onde outras actividades como a minería achegaban igualmente substanciais beneficios; castelos nas fronteiras e a costa (Catoira, A Lanzada) para facer fronte ás invasións musulmás e normandos, vilas con fortaleza, centros administrativos de cobro de rendas, núcleos xurídicos, símbolos de representación... Tantas funcións que parece superada a noción da arquitectura militar medieval como sistemas estritamente defensivos.
O inventario do equipo dirixido por Eduardo Pardo de Guevara e integrado nalgunha das súas fases por máis dunha vintena de especialistas, entre historiadores, arqueólogos, paleógrafos, documentalistas, topógrafos ou diplomatistas, inclúe castelos señoriales como Vimianzo, Narla, Moeche, Mens, Pambre, Vilamarín ou Soutomaior; fortificaciones con defensas terreras como Cerdelo, A Gorita ou Vilaxoán; fortalezas medievais construídas sobre antigos poboados castrexos, como Caldelas de Orcellón, Loño ou Cabras; castelos roqueros en San Xurxo de Carnota, Aguiar dá Moa, O Portello ou Sobroso; pontes, catedrais, igrexas e mosteiros fortificados ou encastillados como os de Santiago, Tui, Ourense ou Portomarín, e un mapa completo de cidades e vilas con fortalezas ou murallas urbanas que co paso dos séculos seguirían configurando a fisionomía das cidades galegas ata a actualidade, sexa en Tui, Santiago, Pontevedra, A Coruña, Maceda, Redondela, Betanzos, Ourense...
Todos eles enfróntanse, segundo Felipe Arias, aos grandes problemas do patrimonio cultural galego: «Ou espallamento dous restos, a diversidade dá propiedade e ou abandono secular que fai que a maioría deles sexan máis xacementos arqueolóxicos que outra cousa. E a todo iso hai que engadirlle algo fundamental: a falta de educación e sensibilización social, porque non podemos esquecer que toneladas de pedras dúas castelos foron utilizadas para construír casas e muros en aldeas de toda Galicia».
Sancións
Na actualidade, a Consellería de Cultura mantén abertos expedientes sancionadores contra os propietarios ou concesionarios de polo menos catro fortalezas medievais de Galicia. En Pambre (Pas de Rei), onde a situación de deterioración do castelo deu lugar a unha mobilización veciñal que desde fai anos reclama a expropiación, adquisición ou cesión do edificio para uso público, a Dirección Xeral de Patrimonio iniciou o procedemento logo de manter conversacións co propietario durante dous anos para que o abrise ao público un mínimo de catro días ao mes, como ordena a lei autonómica de 1995, e as súas xestións resultaron infrutuosas. O expediente, que se resolverá en menos de dous meses, podería concluír coa imposición dunha sanción de 60.000 euros.
Pola súa banda, en Maceda a penalización podería elevarse a 120.000 euros por unha falta grave derivada da execución de actuacións dentro do castelo sen o informe favorable dos técnicos de Patrimonio, concretamente pola instalación de engadidos construtivos, ornamentais e de iluminación. Por razóns similares, de obras sen autorización, están en curso expedientes sancionadores nas fortalezas da Toxiza, en Mondoñedo, e Rande, en Redondela.
Traspaso na Raia Seca
Desde fai un ano Cultura mantén negociacións coa Administración central para o traspaso da titularidade de cinco fortificaciones da Raia Seca, castelo de Monterrei incluído, na fronteira con Portugal; e ao mesmo tempo asinou un convenio coa Universidade dá Coruña para a realización dun inventario gráfico e planimétrico das fortalezas de Galicia, medievais e posteriores, cunha dotación de 72.000 euros. Polo demais, as actuacións de consolidación e posta en valor de castelos e torres emprendidas nos últimos dous anos en Crecente, Monforte, Allariz e Moeche, continuará o próximo exercicio en Mesía, Lourenzá, Ribadavia, A Lúa e Naraío.

CHEGOU O INVERNO

Chegou o inverno. Fomos recibilo ó Cebreiro.

AVENTURAS CON MIGUEL-ANXO MURADO

NA RUTA A TERRA DO LUME

Miguel Anxo Murado. La Voz de Galicia 14-12-2008

A terra dos xigantes

O escritor lucense Miguelanxo Murado salta desde o Ártico ata o hemisferio sur para relatar unha nova aventura en ruta cara a Terra do Lume, pasando pola Patagonia, un lugar de montañas inmensas e glaciares do tamaño dalgún municipio

Patagonia non existe. Nunca existiu. Ninguén sabe nin sequera onde comeza ou termina. Cada xeógrafo ponlle un límite distinto. Para algúns empeza no río Negro, para outros no río Coloreado en Arxentina e o Biobío en Chile. Terra do Lume, o noso destino final na viaxe do cruceiro Australis, é Patagonia para algúns, mentres que para outros tan só un limbo de camiño á Antártida. Considerando todo isto, non sorprende que o nome de Patagonia xurdise dun libro de cabalerías, Primaleón e Polendos, onde aparece o xigante Patagón, e así é como Magallanes, que ía lendo ese libro cando descubriu o estreito que leva o seu nome, chamou aos indios que atopou neste extremo de América e que tamén lle pareceron xigantes.
Patagonia non era unha terra de xigantes, pero si é un xigante ela mesma: montañas inmensas, glaciares do tamaño de concellos e distancias interminables que fan que, por exemplo, entre dúas das súas cidades como Ushuaia e San Carlos de Bariloche haxa a mesma distancia que existe entre Londres e Varsovia. Apenas poboada, apenas transitada, coa súa poboación indíxena decimada nos últimos cen anos?
Así, se houbese que elixir un verdadeiro habitante da Patagonia este sería o vento que roza constantemente as chairas sen límites e entre as canles de Terra do Lume. Como nunha fotografía movida, todas as árbores da Patagonia están inclinados como anciáns reumáticos e as ladeiras das montañas aparecen peladas. As casas solitarias das estancias, blindadas con chapas de metal para protexerse do vento, son como armadillos, pequenos monumentos á tozudez dos seus habitantes, tan distantes uns doutros que se pode dicir que Patagonia é un país de solitarios. «Máis ou menos cada cen anos ?di un devandito popular? mórrese alguén en Patagonia».
Non é estraño tampouco que un ceo estrelado ocupe máis da metade da bandeira patagónica. A Patagonia só pódella ver ben desde o alto. é entón, desde un avión como o da compañía LAN que nos leva a coller o barco en Punta Arenas , cando os volcáns, os glaciares, ándelos, os ríos e os fiordos empequeñecen como no gran angular dunha cámara e un pode comprender a unidade desta paisaxe, a lóxica da súa xeoloxía que é, na parte de Chile sobre a que voamos nós, como unha man cos dedos estendidos seguidos da palma atravesada de liñas e ríos. A Patagonia os europeos imaxinárona como un pé, pero é unha man aberta.

Os antropólogos dinnos que esta foi a última parte do planeta á que chegou o ser humano desde a súa saída de África, e os historiadores, que foi unha das últimas en ser colonizadas polos europeos. En realidade intentárono, pero eses intentos cóntanse por fracasos. Os españois atopárona inaccesible tras trescentos anos e trinta e cinco guerras infrutuosas contra os valentes mapuches, e do seu único intento de poboala tan só quedou o significativo topónimo de Porto do Fame. Para os navegantes foi a costa máis perigosa de todas ata non fai moito, e nas súas canles perdéronse piratas, exploradores e tolos: Drake, os irmáns pontevedreses Nodal, o galego Sarmiento de Gamboa? Cando Charles Darwin visitouna fai século e medio e tivo alí a súa primeira revelación do que sería a teoría da evolución, Terra do Lume era aínda un territorio sen mapas, un espazo en branco na carta de navegación.
Por todo isto e polo vento, quizá, Patagonia conservou esa mestura de traxedia e fantasía caballeresca, foi sempre un ovillo de fiordos e historias, uns e outros igualmente tortuosos e incribles. Como a historia do aventureiro francés Orllie de Tounens, autoproclamado rei da Patagonia, que sostivo co seu exército de mapuches unha guerra de independencia contra o Goberno de Chile; como o intento dos emigrantes galeses de crear no século XIX un reino independente, a Wladfa, e que chegaron a establecer cidades enteiras nas que só se falaba galés...
Patagonia gañou sempre. Aquí estreláronse todos os soños de colonización: o dos galeses da Wladfa, o dos alemáns de Bío Bío, o dos bóeres de Sarmiento, o dos iugoslavos de Punta Arenas , o dos galegos en Porto do Fame? A maior parte dos pobos e cidades de Patagonia son antigos fortes militares, pero Patagonia non foi nunca sometida do todo. Ata as ovellas, que a chegaron a desposuír do seu manto de herba fai cen anos, sufriron a vinganza das montañas cando, en 1991, as emanaciones do volcán Hudson mataron un millón e medio de cabezas, pondo fin á industria ovina nesta rexión.
Como escribiu Paul Theroux, Patagonia dá leccións de paciencia. Dicíao tamén unha película dos anos setenta no seu título, A Patagonia rebelde. Non eran os anarquistas que protagonizaban o filme os verdadeiros rebeldes (entre os extras estaba, por certo, un tal Ernesto Kirchner?). é a terra a que está en rebeldía permanente, convertida na sede dunha relación case de igual a igual entre o ser humano e a natureza difícil de achar noutro sitio .
Patagonia parece nacer para estar soa e sigue estándoo. Iso foi o que atopou o escritor Bruce Chatwin cando veu escribir o seu famoso libro sobre esta terra. Comprendeu que Patagonia resultaba tan irreal que non se podía contar, só inventar. Quizá é o lóxico para un país que naceu dun libro de cabalerías isto de terminar resumida noutro libro de xornalismo ficción, porque só a través dos ollos de lle lenda pódese dar sentido a toda esta beleza caótica, a esta paisaxe engañosamente inmóbil, e ao vento. Escoitándoo rozar as ás do avión, xa á vista de Punta Arenas , parece, en efecto, a respiración dun xigante. Descendemos, pois, en Punta Arenas como quen se sobe ao lombo de Gulliver.
Desde aquí seguiremos un percorrido que nos levará a través do estreito de Magallanes ata o cabo de Hornos , o punto máis meridional do continente americano e a través da canle de Beagle ata a cidade de Ushuaia, a porta da Antártida, sobre os ombreiros do xigante.

SOBRE PANCARTAS E VODAS

¿QUE É A GLOBALIZACIÓN? ¿COMO FUNCIONA O CAPITALISMO? ¿COMO SE XENEROU ESTA CRISE ECONÓMICA?

ELA

LETRA DE LA CANCION BEBE -
ELLA (PAFUERA TELARAñAS)

Ella sa cansao
de tirar la toalla
se va quitando poco a poco telarañas
no ha dormido esta noche pero no esta cansada
no mira ningún espejo pero se siente to’ guapa

Hoy ella sa puesto color en las pestañas
hoy le gusta su sonrisa, no se siente una extraña
hoy sueña lo que quiere sin preocuparse por nada
hoy es una mujé que se da cuenta de su alma

Hoy vas a descubrir que el mundo es solo para ti
que nadie puede hacerte daño, nadie puede hacerte daño
Hoy vas a comprender
que el miedo se puede romper con un solo portazo.
Hoy vas a hacer reir
porque tus ojos se han cansado de ser llanto, de ser llanto…
Hoy vas a conseguir
reirte hasta de ti y ver que lo has logrado que…

Hoy vas a ser la mujé
que te dé la gana de ser
Hoy te vas a querer
como nadie ta sabio queré
Hoy vas a mirar pa’lante
que pa atrás ya te doy yo bastante
una mujé valiente, una mujé sonriente
mira como pasa

Hoy nasié la mujé perfecta que esperaban
ha roto sin pudore las reglas marcadas
Hoy a calzado tacone para hacer sonar sus pasos
Hoy sabe que su vida nunca mas será un fracaso

Hoy vas a descubrir que el mundo es solo para ti
que nadie puede hacerte daño, nadie puede hacerte daño
Hoy vas conquistar el cielo
sin mirar lo alto que queda del suelo
Hoy vas a ser feliz
aunque el invierno sea frio y sea largo, y sea largo…
Hoy vas a conseguir
reir tanto de ti y ver que lo has logrado…

Hoy vas a descubrir que el mundo es solo para ti
que nadie puede hacerte daño, nadie puede hacerte daño
Hoy vas a comprender
que el miedo se puede romper con un solo portazo.
Hoy vas a hacer reir
porque tus ojos se han cansado de ser llanto, de ser llanto…
Hoy vas a conseguir
reirte hasta de ti y ver que lo has logrado ohhhh…

BURKA
O termo burka ou burqa pode referirse a dúas formas de roupa tradicional usadas polas mulleres nalgúns países musulmáns:

• A primeira é un tipo de veo que se ata á cabeza, sobre un cobertor de cabeza e que cobre a cara fóra dunha raxa nos ollos para que a muller poida ver a través dela.
• A outra é unha peza coñecida como burka completo, burka afgán ou, en ocasións, chador, a cal cobre o corpo e cara por completo.

As dúas clases de burka son utilizadas por algunhas mulleres musulmás como unha interpretación do código de vestido do hiyab.
O burka completo foi obrigatorio en Afganistán baixo o mandato dos talibáns, impoñéndose desta forma un tipo de peza xa que cobre os ollos cun "veo tupido" que impide a que a usa que poida ver normalmente, posto que o "enmallado" que a compón limita a visión lateral facendo perder a localización espacial. O burka afgán exerce unha forte presión (peso) sobre a cabeza; a extensión media desta peza é ata altura dos pes para cubrir todo o corpo.

CONTO DE NADAL

Este "clásico entre os clásicos do Nadal", unha das máis coñecidas obras do xenial escritor Charles Dickens, da que se editaron numerosas edicións ilustradas en todos os idiomas e que foi levada ao cine en máis dunha ocasión (incluíndo debuxos animados), nárranos a historia do Señor Scrooge, un avaro comerciante que odia as festas Do Nadal, desprezando todo o que teña que ver con elas.

O Señor Scrooge vive só e amargado, facendo a vida imposible a todos cantos lle rodean. A súa falta de sentimentos e o seu enorme egoísmo son tales que, unha noite, en vésperas de Nadal, aparécenselle tres espíritos que lle mostran o seu pasado, o seu presente e o seu futuro.

Ver toda a súa vida pasar como nunha película, e ser consciente das consecuencias dos seus actos, lévanlle a enfrontarse consigo mesmo e a converterse nun home completamente distinto neste marabilloso ?Conto de Nadal?.

Contos de Nadal
Manuel Rivas, escritor
Ilustrados por Miguelanxo Prado.

Oito contos de nadal reunidos nun volume singular que supón unha volta ao clasicismo narrativo, con historias de magos a bordo dun coupé packard e carteiros de papá Noel.

Os barbanzóns celebran no castro de Baroña, como tódolos anos, a súa noite de Samain. Pero algo especial vai xurdir esa noite. Sígueo a través doutro cómic de Pepe Carreiro: "A noite de Samain".

A CULTURA CASTREXA DA MAN DE PEPE CARREIRO

Pepe Carreiro preséntanos a súa visión da cultura castrexa a través dunha serie de cómics: "Os Barbanzóns".

RUXE-RUXE

"Díxose de nós que eramos o último grupo bravú, pero non o sei, depende". Tarde demais para o bravú, a banda formouse en 1996 e o primeiro disco data de 1999, e cedo demais para a explosión de Internet, Ruxe-Ruxe naceron no ronsel dos Diplomáticos de Monte-Alto e tamén miraron cara a "The Clash e The Pogues". "Se ser bravú é cantar en galego e ser de aldea e falar das cousas da aldea", explícase o cantante, guitarra e compositor Vituco Neira, "somos bravú. Para nós non é negativo". Ruxe-Ruxe pechou o mes pasado, no 20º aniversario de Galiza Nova, os trinta concertos de presentación de Xigante. Agora preparan a entrada en estudio para gravar as doce cancións que formarán o seu sétimo disco.

"Xigante foi un disco lento, de medios tempos; o novo vai ser moi punk, temas rápidos e punk", relata Vituco Neira, "e con aires de música tradicional". Pero unha tradición, a que lles interesa aos Ruxe, que non ten que ver "co que se entende por folk": "A banda evolucionou cara a un son máis brusco, máis duro, e no disco que gravaremos a comezos do ano que vén queremos crueza". Para Vituco Neira, frontman dunha banda que conta sete membros, a madureza dun proxecto musical mídese a través da clareza: "Cada vez temos máis claro o que queremos, e que facer para conseguilo".

Mais a historia de Ruxe-Ruxe arrinca na maneira punk de facer as cousas. E contra 1996 nunha aldea do extrarradio compostelán, Aríns. "O punk foi a grande escusa", di, "decatarse de que non é preciso saber tocar para facer unha banda". E engade: "As grandes cancións do rock&roll só necesitan máis de dous ou tres acordes, unha linguaxe doada". Para o máis semellante a unha orquestra neobravú que opera a día de hoxe en Galicia, amais de "espírito punk", precisou de catro amigos de instituto, os catro que aínda seguen a pé de palco: Xaco Barona, Xan Rico, Jimmy e o propio Neira.

"No grupo hai unha gaita porque entre os amigotes que fixemos o grupo había un gaiteiro, Xaco", lembra Neira. Nunha aparición na Serra de Outes o mesmo ano da fundación e coa Ruxe ruxe maketa, rexistrada por Piti Sanz, comezou a historia "dun grupo de xente que estaba facendo a vida; logo vén o traballo, as mozas e os mozos, os fillos, e todo cambia". Seis ou sete músicos foron, a dicir de Neira, vítimas desas circunstancias nunha formación que non atinxiu a profesionalidade. "Pero isto dá moitas satisfaccións", e esmiúza, divertido: "O ano pasado convidáronos tocar ás Azores, unha semana a gastos pagos".

E certo éxito de vendas: máis de 4.000 discos colocados d'A terra dos conventos (2002) e de Fervendo (2004) sitúan a Ruxe-Ruxe -canda os cerdeirenses Zënzar, o máis prolífico do rock en galego- na primeira división comercial. "Pero estou a prol da piratería e de descargar discos", admite. "Ao final, a música sobrevivirá na súa maneira máis orgánica, un músico tocando".

SAÚDOS

Ola! dende Elviña presentamos os nosos contidos diversificados.