CASTELOS ESQUECIDOS DE GALICIA

O achado dos restos arqueolóxicos de máis de cen fortalezas medievais inéditas sacode os plans de protección do patrimonio.
Autora: Montse Carneiro. La Voz de Galicia. 21-12-2008

Un picacho rochoso lixeiramente aplanado pode entrañar os cimentos dunha fortaleza do século XII coas súas defensas terreiras espalladas en forma de cascallo de terra, fragmentos cerámicos e sillarejo. E igualmente un outeiro en aparencia natural pode esconder un terraplén artificial con barbacana e foso premeditados. Só indo ao picacho saberase, e un equipo de investigadores galegos foi. A multitude de picachos, ata aos equivocados. Dez anos despois regresaron con probas da existencia de medio milleiro de fortalezas medievais, entre elas máis dun centenar ata hoxe descoñecidas.
O achado obriga a revisar as teses castellológicas que consideraban Galicia terra máis ou menos pobre en fortificaciones alto ou bajomedievales, e lanza un desafío aos programas de protección e conservación do patrimonio histórico galego. «Desde 1949 todos os castelos son bens de interese cultural (BIC) e xa que logo a responsabilidade sobre os que xa se habían inventariado está ben clara; a pregunta agora é quen protexe estes 120 ou 130 restos que ninguén sabía que existían», sinala Carlos Andrés González Paz, historiador e investigador do equipo. Felipe Arias, director xeral de Patrimonio Cultural, asegura que «eses restos pasarán a formar parte dá base de datos do patrimonio arqueolóxico e, como todo ou que se vai coñecendo, serán importantes para adoptar as medidas a desenvolver».
Haberá que corrixir cronoloxías, desfasadas en miles de anos nalgún caso extremo como o do xacemento de Carderrei, na Limia, considerado un «santuario rupestre» cando se trata, agora sábese, dunha estrutura altomedieval morada de trobadores; ou o de numerosos xacementos cuxa orixe se sitúa na Idade de Hierro e nos séculos IX ou X foron reaprovechados para levantar sistemas fortificados. Noutros casos, a pesar da súa clasificación nese período, nin sequera o asentamento primitivo databa de época castrexa.
A novidade deste inventario documental e gráfico das fortalezas medievais de Galicia, elaborado polo Instituto de Estudos Galegos Pai Sarmiento (CSIC), reside en que a metodoloxía aplicada, seguindo a senda iniciada por María del Carmen Pallarés e José Antonio Ponte Míguez en 1992, «combina en paridade o baleirado bibliográfico e documental coa prospección arqueolóxica, e de aí ao traballo de campo, que nos levou a percorrer as catro provincias de forma intensiva», relata González Paz.
O estudo incluíu a recollida de testemuños orais entre os veciños que permitiu compilar lendas e crenzas populares ao redor das fortificaciones, algunhas delas relacionadas insistentemente e en diferentes puntos da xeografía cos mouros, os carlistas ou os franceses. Os túneles de augada son obxectos recorrentes de interpretacións míticas ao redor das idas e vindas dos predecesores.
O período de estudo, entre os séculos X e XV fundamentalmente, albergou o nacemento das maioría das cidades, o feudalismo, as liñaxes, a lírica galego-portuguesa e en boa medida a organización territorial e social do país. Porque unha vez que «as torres baixan ao chairo», como se coñece o proceso de enfraquecemento das fortalezas reais, emprazadas nos altos, e proliferan as pequenas torres cos seus correspondentes señoríos nas zonas baixas (en ocasións con menos territorio que unha parroquia actual), a partir do século XIII o sistema de fortificaciones de Galicia diversifícase e exerce unha función capital sobre a economía e o desenvolvemento social.
Torres que se multiplican nas terras ricas do Ribeiro, polo interese dos seus señores en manter sobre elas algún tipo de control, atalaias que se levantan nos puntos neurálxicos das vías de comunicación para vixiar o tránsito de persoas e satisfacer o afán recadatorio con portazgos e pontazgos; fortalezas estratexicamente situadas en zonas non agropecuarias como Valdeorras e O Courel, onde outras actividades como a minería achegaban igualmente substanciais beneficios; castelos nas fronteiras e a costa (Catoira, A Lanzada) para facer fronte ás invasións musulmás e normandos, vilas con fortaleza, centros administrativos de cobro de rendas, núcleos xurídicos, símbolos de representación... Tantas funcións que parece superada a noción da arquitectura militar medieval como sistemas estritamente defensivos.
O inventario do equipo dirixido por Eduardo Pardo de Guevara e integrado nalgunha das súas fases por máis dunha vintena de especialistas, entre historiadores, arqueólogos, paleógrafos, documentalistas, topógrafos ou diplomatistas, inclúe castelos señoriales como Vimianzo, Narla, Moeche, Mens, Pambre, Vilamarín ou Soutomaior; fortificaciones con defensas terreras como Cerdelo, A Gorita ou Vilaxoán; fortalezas medievais construídas sobre antigos poboados castrexos, como Caldelas de Orcellón, Loño ou Cabras; castelos roqueros en San Xurxo de Carnota, Aguiar dá Moa, O Portello ou Sobroso; pontes, catedrais, igrexas e mosteiros fortificados ou encastillados como os de Santiago, Tui, Ourense ou Portomarín, e un mapa completo de cidades e vilas con fortalezas ou murallas urbanas que co paso dos séculos seguirían configurando a fisionomía das cidades galegas ata a actualidade, sexa en Tui, Santiago, Pontevedra, A Coruña, Maceda, Redondela, Betanzos, Ourense...
Todos eles enfróntanse, segundo Felipe Arias, aos grandes problemas do patrimonio cultural galego: «Ou espallamento dous restos, a diversidade dá propiedade e ou abandono secular que fai que a maioría deles sexan máis xacementos arqueolóxicos que outra cousa. E a todo iso hai que engadirlle algo fundamental: a falta de educación e sensibilización social, porque non podemos esquecer que toneladas de pedras dúas castelos foron utilizadas para construír casas e muros en aldeas de toda Galicia».
Sancións
Na actualidade, a Consellería de Cultura mantén abertos expedientes sancionadores contra os propietarios ou concesionarios de polo menos catro fortalezas medievais de Galicia. En Pambre (Pas de Rei), onde a situación de deterioración do castelo deu lugar a unha mobilización veciñal que desde fai anos reclama a expropiación, adquisición ou cesión do edificio para uso público, a Dirección Xeral de Patrimonio iniciou o procedemento logo de manter conversacións co propietario durante dous anos para que o abrise ao público un mínimo de catro días ao mes, como ordena a lei autonómica de 1995, e as súas xestións resultaron infrutuosas. O expediente, que se resolverá en menos de dous meses, podería concluír coa imposición dunha sanción de 60.000 euros.
Pola súa banda, en Maceda a penalización podería elevarse a 120.000 euros por unha falta grave derivada da execución de actuacións dentro do castelo sen o informe favorable dos técnicos de Patrimonio, concretamente pola instalación de engadidos construtivos, ornamentais e de iluminación. Por razóns similares, de obras sen autorización, están en curso expedientes sancionadores nas fortalezas da Toxiza, en Mondoñedo, e Rande, en Redondela.
Traspaso na Raia Seca
Desde fai un ano Cultura mantén negociacións coa Administración central para o traspaso da titularidade de cinco fortificaciones da Raia Seca, castelo de Monterrei incluído, na fronteira con Portugal; e ao mesmo tempo asinou un convenio coa Universidade dá Coruña para a realización dun inventario gráfico e planimétrico das fortalezas de Galicia, medievais e posteriores, cunha dotación de 72.000 euros. Polo demais, as actuacións de consolidación e posta en valor de castelos e torres emprendidas nos últimos dous anos en Crecente, Monforte, Allariz e Moeche, continuará o próximo exercicio en Mesía, Lourenzá, Ribadavia, A Lúa e Naraío.