NA RUTA CARA TERRA DE LUME (2)

O pé dereito de América

No extremo máis meridional de América atópase a cidade máis sureña do mundo, que serve como punto de partida para as expedicións que percorren as canles de Terra do Lume e a Antártida.

MIGUEL-ANXO MURADO. La Voz de Galicia. 21-12-2008.



«Aí está, iso que se ve aí é o estreito de Magallanes» dixo o taxista, pronunciando érrelas» ao xeito dos chilenos. «O de detrás é Terra do Lume. Aí xa non hai nada.»
Imos do aeródromo de Punta Arenas á cidade e acabamos de divisar un brazo de auga gris, veloz como un río e ancho como unha ría. é o Atlántico que corre velozmente a fundirse co Pacífico, e ás súas costas, borrosa pola neblina, como vista a través dun cristal embazado, divísase, efectivamente, a Terra do Lume, o lugar onde termina América e comeza a Antártida. Ao noso redor, casas metálicas e árbores dobradas polo vento, o fermoso, solitario e desordeada paisaxe da Patagonia chilena. Estamos no pé dereito de América.
Un dito moi coñecido aquí asegura que por debaixo dos 40 graos de latitude sur non hai lei e que por debaixo dos 50 graos non hai Deus , pero Punta Arenas , a cidade máis ao sur do mundo, non produce a impresión dunha cidade sen lei. Todo o contrario. Cos seus modais de principios do século XX, as súas historiadas casas neogóticas, os seus bancos dos de antes, as súas mansardas e xardíns ingleses no medio da inmensidade patagónica, Punta Arenas parece a cidade máis civilizada do mundo, unha especie de homenaxe a unha Europa que na propia Europa xa case non existe. Igual que para ver a antiga arquitectura grega non hai máis remedio que ir a Sicilia, un ten que vir a Punta Arenas para coñecer o que foron Inglaterra ou Alemaña no século XIX, e logo facer un esforzo para aceptar que está nun dos lugares máis remotos da terra, unha cidade tan illada que os seus habitantes, para ir en coche a outra cidade chilena, teñen que pasar por Arxentina.
Pero entón un ten tamén que acordarse doutra cousa máis: que houbo un tempo en que Punta Arenas non era un lugar remoto en absoluto. De feito, era o centro do mundo. Antes de que se construíse a canle de Panamá, en 1920, todos os barcos que quixesen navegar entre o Atlántico e o Pacífico tiñan que pasar por aquí á forza. Punta Arenas sufriu entón a mesma transformación que Australia: de colonia penal a terra de oportunidades. Empezaron a chegar as primeiras familias inglesas, alemás, rusas e, cando se descubriu ouro en Alaska, nun extremo do continente americano, no outro extremo un dos primeiros beneficiarios foi Punta Arenas . Os almacéns da cidade pasaron a abastecer os barcos cargados de inmigrantes e prospectores, e empezou a xurdir unha aristocracia comercial cosmopolita, que foi a que levantou estes edificios que fan de Punta Arenas un relicario do 1900.
Na cúspide desa aristocracia estaban dúas familias, os Menéndez, asturianos, e os Braun, rusos, e cando casaron aos seus fillos formouse o clan máis poderoso de Patagonia. A súa empresa, A Anónima, seguiu dominando o comercio da rexión ata hoxe, e as súas terras superan en superficie a uns cantos países que sentan nas Nacións Unidas. O patriarca Menéndez aínda preside a cidade en forma de estatua de pedra, no medio do fermoso parque que hai no centro da cidade.
O encanto da decadencia

Certo que hoxe Punta Arenas xa non é ningún gran emporio comercial, nin é xa o punto de apoio para a travesía do Atlántico ao Pacífico. Son poucos os barcos que transitan hoxe en día polo estreito de Magallanes. Pero isto proporcionoulle a Punta Arenas o encanto da decadencia, que é o que máis tempo se tarda en adquirir.
De feito, se un quere comprender a realidade de Punta Arenas , paradoxalmente, debe acudir ao cemiterio, do que os locais están moi orgullosos. E con xustiza, porque é un dos máis fermosos do mundo. Alí, dominando o paso do estreito, os defuntos de Punta Arenas dormen un soño cosmopolita. As lápidas falan todas as linguas: inglés, francés, alemán, italiano e unha variedade tan antiga do croata que xa non se escribe nin na propia Croacia.
Os defuntos permanecen no mesmo orde social no que viviron: enormes mausoleos, barrocos e ás veces extravagantes para as grandes familias de estancieros, e filas de humildes nichos decorados con fotografías, bonecas e multitude de obxectos de cores. Pero o garda quere asegurarse de que non nos vaiamos sen ver a máis importante de todas as tumbas: a do Indiecito, un indio descoñecido ao que se reverencia como un santo local e ao que aínda se ofrecen exvotos para que faga milagres.

Pigafetta, a maxia

García Márquez dixo unha vez que o realismo máxico naceu aquí, a beiras do estreito de Magallanes, cando o cronista Pigafetta empezou o seu relato sobre estas terras. Tamén como en Cen anos de soidade, os habitantes de Punta Arenas puxéronlles carteis ás cousas, aínda que no seu caso non é para non esquecerse de como se chaman senón porque, no fondo, esta é unha cidade posuída pola nostalxia: «Este banco, antigo Club Británico, serviu de cuartel xeral a sir Ernest Shakleton para planear o rescate dos seus compañeiros do Endurance, perdidos na Antártida», di unha placa, que informa de que tamén alí se celebrou o rescate dos exploradores, realizado polo capitán chileno de orixe galega Luis Pardo, a quen Shakleton, no seu libro de máis de cincocentas páxinas, dedicou exactamente unha liña. Outro cartel indica o lugar onde se aloxou Amundsen, tamén de camiño á Antártida. Ata o hotel no que paramos nós está conxelado nun momento entre glorioso e un tanto prosaico: «Neste lugar, antigo Correo de Punta Arenas , o 8 de xullo de 1904, o capitán Robert F. Scott depositou preto de 400 cartas nas que anunciaba que o seu buque Discovery regresaba san e salvo da súa expedición á Antártida».
A Antártida é a gran obsesión de Punta Arenas . É de aquí de onde parten boa parte dos barcos que van ao continente xeado. Un deles está amarrado no porto, como unha tentación permanente.
E fronte a el está o noso, o cruceiro Australis, coa proa mirando ao aínda afastado cabo de Hornos , listo para partir. A partir de aquí, como dicía o taxista, xa non hai nada. O pobo do que só hai fotos.
Os indios de Terra do Lume tardaron en atopar o seu lugar no mundo.
Patagonia foi o último recuncho da Terra en ser poboado e os indios fueguinos, os humanos que chegaron máis lonxe na longa viaxe que comezou na sabana africana fai millóns de anos.
Pero os fueguinos xa non existen. Nunca foron moitos, menos de 5.000, entre as catro tribos. En 1918 xa só quedaban 500. A última selknam, Virginia Choinquitel, morreu fai menos de dez anos, e con ela extinguiuse un dos pobos máis desafortunados que exista.
Os que Magallanes confundiu con xigantes eran en realidade un pobo especializado en sobrevivir nas condicións máis duras que se coñecen (máis que o Sahara ou o Ártico). Practicamente non chegaron a posuír ningún obxecto nin a desenvolver máis técnica que a estritamente necesaria para a supervivencia. Por iso, cando os localizaron os europeos atopáronos indefensos e vulnerables.
Primeiras vítimas
Magallanes capturou a dous deles por un método que Pigafetta considerou «moi enxeñoso»: púxolles un agasallo en cada man para poder encadealos facilmente. Un lanzouse ao mar para afogarse, o outro se golpeou a cabeza ata morrer. Foron as dúas primeiras vítimas do que ía ser un dos exterminios máis completos da historia.
No seu libro de 1928 A Patagonia tráxica, o xornalista José María Borrero intentou documentar este drama que entón estaba xa na súa etapa final.

Cazadores profesionais
Entre outras cousas, acusaba a varias familias importantes de pagar a cazadores profesionais para acabar cos indios. Unha desas familias comprou todos os exemplares do libro para queimalos.
Pero a verdade consérvase no Museo Salesiano de Punta Arenas , onde, desde fotografías antigas, mírannos as vítimas inocentes dun crime sen nome.
Aí están os selknam, os halakwalup, os tehuelches e os yahgan, cuxa nudez agora comprendemos que era unha adaptación necesaria para este clima extremadamente húmido no que a roupa lles matou (que é o que sucedeu cando os misioneiros os vestiron).

O racismo
Vítimas case por igual da cobiza dos exploradores, do racismo de moitos colonos e da ignorancia dos misioneiros, os fueguinos, que nunca desenvolveron ningunha forma de representación, xa só existen nas vellas fotografías do Museo Salesiano.
Son o pobo da fotografía, porque ese é o único recordo que queda deles. Iso é todo o que lle deu o progreso.